بورس تهران در نخستین روز هفته، با ریزش دسته‌جمعی قیمت سهام مواجه شد. شرایطی که سبب شد تا سومین ریزش تاریخی شاخص کل این بازار ثبت شود. پس از اتفاقات ناگوار صبح جمعه و شهادت سپهبد قاسم سلیمانی در بغداد، هراس سرمایه‌گذاران نسبت به ریسک‌های غیراقتصادی به سنگین شدن صف‌های فروش و در نهایت به افت ۳/ ۴ درصدی نماگر اصلی بازار و عقبگرد شاخص کل به کانال ۳۶۷ هزار واحدی انجامید. این ریزش سنگین در شرایطی رقم خورد که رشد بیش از ۶ درصدی این نماگر در هفته گذشته بسیاری را به ادامه این روند صعودی و دستیابی به قله‌های جدید امیدوار کرده بود. با این حال نگاهی به تاریخ معاملات بورس تهران نشان می‌دهد این بازار همواره شاهد واکنش هیجانی معامله‌گران به شوک‌های غیراقتصادی و فروکش سریع هیجان پس از مدتی کوتاه بوده است. در این میان واقعیت این است که سطح معاملات فعلی بورس تهران را نمی‌توان با هیچ دوره دیگری مقایسه کرد و از این منظر و با نگاهی به ارزش صف‌های فروش سهام هیجانی حداکثری را در این بازار شاهد هستیم. در این شرایط اما انتظار می‌رود نه‌تنها معامله‌گران بلکه کارشناسان و مقام ناظر نیز، بایدها و نبایدهایی را در نظر بگیرند.
تکرار واکنش هیجانی به ریسک‌های غیراقتصادی
همان‌طور که اشاره شد روز گذشته نماگر بورس تهران با اثرپذیری از خبر ناگوار به شهادت رسیدن سردار سپهبد قاسم سلیمانی در صبحگاه روز جمعه در بغداد سقوط ۱۶ هزار و ۷۶۶ واحدی را تجربه کرد. هر چند از لحاظ مقداری این افت، رکورد بیشترین ریزش تاریخی شاخص کل را شکست اما در مقیاس درصدی، سومین افت این نماگر در تاریخ فعالیت بازار سهام به‌شمار می‌رود. بیشترین ریزش تاریخی بورس به افت ۵/ ۵ درصدی شاخص کل در ۲۶ اسفند ۹۳ و بازگشایی سیاه نمادهای پالایشی بازمی‌گردد. پس از آن نیز در ۵ آبان ۸۷ شاهد ریزش ۳/ ۵ درصدی این نماگر بودیم. اگر تنها روی مسائل غیراقتصادی نیز متمرکز شویم، واکنش‌های این چنینی کم نیستند. از انتخاب ترامپ در پاییز ۹۵ گرفته، تا حمله داعش به مجلس در بهار ۹۶، خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷ و انفجار متوالی نفتکش‌ها در نیمه اول ۹۸. آنچه در تمامی این اتفاقات کاملا مشخص است، واکنش سریع و منفی بورس در تمامی موارد دقیقا یک روز پس از وقوع رخداد و رنگ باختن ترس و هراس معامله‌گران در روزهای آتی و خریدار شدن فروشندگانی است که اسیر هیجانات زودگذر شدند و در هیجان منفی سهام خود را در معرض فروش قرار دادند. وضعیتی که یادآور جمله «فروشندگان امروز، خریداران فردا» است.
چرا واکنش هیجانی؟
هیجان حداکثری بورس تهران را می‌توان از چند زاویه مورد تحلیل قرار داد. از یکسو سطح واکنش سریع و تند بازار سهام در مقایسه با دیگر بازارها را می‌توان به بالا بودن سطح قیمت‌ها ارتباط داد. بازاری که از ابتدای سال تا پایان معاملات روز چهارشنبه رشد بیش از ۱۱۵ درصدی را تجربه کرده است و قیمت بسیاری از سهام به ویژه سهام شرکت‌های کوچک بورسی در سطوح به مراتب بالاتری نسبت به ارزش ذاتی آنها درحال معامله است و به عبارتی حبابی شده است. با این تفاسیر پیش از این نیز انتظار می‌رفت که با کوچک‌ترین تلنگری شاهد اصلاح قیمت‌ها در این بازار باشیم. در این میان رخداد تاسف‌بار روز جمعه چنان شوک سنگینی بود که تکانه‌های آن بازارهای جهانی را نیز متاثر کرد. در این میان رشد قابل‌توجه قیمت سهام در سال جاری دلیلی شد تا بر شدت این شوک غیراقتصادی بر بورس تهران افزوده شود. بنابراین این نکته لازم و ضروری است که به معامله‌گران بورس تهران گوشزد شود: «سهام به اصلاح نیاز داشت» با این حال جنایت روز جمعه آمریکا چاشنی هیجان بورس شد.
از دیگر دلایل وقوع یک هیجان حداکثری در معاملات سهام طی روز گذشته می‌توان به سکانداری حقیقی‌ها در بورس تهران اشاره کرد. نکته قابل‌توجه معاملات ماه‌های اخیر بورس تهران نشان از حضور پررنگ سهامداران خرد یا همان حقیقی و سهم ۹۰ درصدی آنها در سمت خرید سهام دارد. شرایطی که سبب شده تا عملا حقوقی‌ها به حاشیه رانده شوند. پیش از این نیز به ریسک سکانداری حقیقی‌ها در بازار سهام اشاره شده بود. واقعیت این است که سهامداران خرد به‌دلیل ریسک‌گریزی به‌صورت پله‌پله وارد گردونه معاملات می‌شوند اما از آنجا که دارایی بزرگی نداشته، در مسیر کاهشی سعی در حفظ ارزش دارایی‌های خود دارند و به اصطلاح زیان‌گریز هستند. از این‌رو درگیر رقابت سنگینی برای فروش سریع‌تر و آبشاری سهام خود شده و اسیر هیجانات زودگذر می‌شوند.بایدها و نبایدها در هیجان بورس
در شرایط فعلی که بازار سهام روزی هیجانی را پشت‌سر گذاشت و با فروش‌های جدی مواجه شد، شاید مطرح کردن بایدها و نبایدها موضوع به مراتب مهم‌تری باشد. بایدها و نبایدهایی که نه تنها معامله‌گر را مخاطب قرار می‌دهد بلکه یک روی سخن آن کارشناسان و مقام ناظر است که باید در این مسیر هیجانی سنجیده عمل کنند.
راه خطا؟
صبح روز گذشته اعضای شورای‌عالی بورس در نشستی فوق‌العاده دور هم جمع شدند و با اشاره به نقش صندوق حمایت و تثبیت بازار سرمایه اعلام کردند: در صورت لزوم صندوق تثبیت بازار از سرمایه‌گذاران بازار سرمایه حمایت خواهد کرد. همچنین بازیگران حقوقی بازار نیز از فرآیند دادوستد روزانه حمایت خواهند کرد. خبری که سینه به سینه میان معامله‌گران بازار چرخید. هر چند در همه بازارهای دنیا، سهامداران بزرگ به‌دلیل ذی‌نفع بودن و عدم تمایل به کاهش سطح دارایی‌شان در زمان وقوع شوک‌های هیجانی وارد عمل شده و به حمایت از سهام می‌پردازند اما دستوری شدن این مهم راه خطا و خلاف مقررات است.
یکی دیگر از عجایب این روزها، درخواست‌های مطرح شده برای تعطیلی بازار سهام در چند روز نخست پس از شهادت سردار سپهبد قاسم سلیمانی از سوی برخی تحلیلگران بورسی بود که شخصا به اداره برخی کانال‌ها در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازند. درخواستی که خود می‌تواند سیگنالی خطرناک و منعکس‌کننده احتمال بالای ادامه ریزش قیمت سهام باشد. اتفاقی که در اواخر سال ۹۲ با محدود کردن اجازه فروش سهام شاهد آن بودیم. این درحالی است که تعطیلی بازار سهام در شرایطی که به لحاظ فیزیکی مشکلی به وجود نیامده و تنها شاهد شکل‌گیری برخی انتظارات منفی از سوی معامله‌گران هستیم، هیچ توجیهی ندارد. این فضای منفی به هر دلیل دیگری نیز می‌توانست ایجاد شود. آن هم در بازاری که پیش از این به واسطه رشد پرشتاب قیمت‌ها نیازمند اصلاح بود و حال این روند با وقوع شوکی سیاسی تسریع شده است.
معامله‌گران چه کنند؟
مردد نشوید: شرط نخست یک سرمایه‌گذار برای ورود به گردونه معاملات سهام، ریسک‌پذیری است. از این رو اگر شخصی از حداقل ریسک‌پذیری برخوردار نیست نباید به جمع معامله‌گران بورسی بپیوندد. اما اگر وارد شده‌اید و پیش‌بینی می‌کنید فضای سیاسی چندان بدتر از گذشته نمی‌شود، طبیعتا فروش در فضای هیجان منفی چندان منطقی به‌نظر نمی‌رسد. پس توصیه می‌شود دچار تردید و دودلی نشوید. در این خصوص توجه به دو نکته میان نظرات کارشناسان داخلی و خارجی می‌تواند لایه هیجانی ذهنمان را بشکافد. اولا اینکه عمدتا معتقدند اتفاق جدید ابعاد متفاوت و بعضا بزرگ‌تری دارد، پس لزوما نمی‌توان با رجوع به گذشته به نتیجه مشخصی از آن رسید. اما دومین مساله آن است که با در نظر گرفتن جمیع شرایط اقتصادی-سیاسی در داخل کشور و منطقه، تقابل همه‌جانبه ایران و آمریکا از شانس بالایی برخوردار نیست. با در نظر گرفتن همه اینها تصمیم بگیرید و دودل نشوید.
دل به حمایت نبندید: همان‌طور که اشاره شد از ظهر روز جمعه تا دیروز، بحث‌های متعددی از خصوص لزوم حمایت سهامداران حقوقی از بازار مطرح شد. پیش از این نیز در رخدادهای مختلف غیرمنتظره سیاسی شاهد چنین حمایت‌های دستوری بودیم. این درحالی است که معامله‌گران باید این نکته را در نظر بگیرند که اگر حمایتی نیز شکل بگیرد، این حمایت همگانی و در همه سهام نیست و عموما تنها سهام بزرگ‌تر و به اصطلاح شاخص‌ساز هدف حمایت قرار می‌گیرند. در عین حال درخصوص سهم‌هایی که از ارزش ذاتی خود فاصله گرفته‌اند، این حمایت نمی‌تواند به معنای پایان افت قیمت‌ها باشد. پس با چشمانی باز در معاملات این روزها وارد شویم.
بازبینی سبد با لحاظ کردن ریسک‌ها: پیش از این «دنیای اقتصاد» در گزارشی با عنوان «توهم بورس همیشه سبز» تاکید کرد که با رشد دائمی قیمت‌ها، کم کم این خطای ذهنی شکل می‌گیرد که ریسکی وجود نداشته و بازار به روند صعودی خود ادامه می‌دهد. در این شرایط معامله‌گران در شناسایی سود طمع می‌کنند. این درحالی است که معامله‌گر بورسی هیچ‌گاه نباید از ریسک‌های پیرامونی غافل شود. پس باید ریسک سبد خود را مجددا بازبینی و در جهت بهتر شدن آن دقت کنیم. استفاده از فرصت‌های جذاب: یکی دیگر از کارهایی که باید انجام دهیم، رصد دقیق بازار برای شناسایی فرصت‌های بکر است. متاسفانه در فضاهای هیجانی «تر و خشک با هم می‌سوزند»، یعنی حتی سهم‌های ارزنده نیز منفی می‌شوند. این منفی‌ها در واقع فرصت‌های جذابی به‌وجود می‌آورند برای کسانی که بخشی از پرتفوی آنها نقد است. پس حتما به دور از هیجان و با تصمیم عاقلانه این بخش از سرمایه خود را آماده نگه داریم.
نمونه عینی هیجانی بزرگ
در روزی که شاخص بورس تهران با سقوط ۴/ ۴ درصدی مواجه شد، ۹۸ درصد بورسی‌هاو فرابورسی‌ها قرمزپوش شدند. در این میان تعداد ۲۹۵ نماد از ۳۲۰ نماد فعال بورسی، صف فروشی به ارزش بیش از ۴ هزار میلیارد تومان را تجربه کردند و از ۱۱۰ نماد فرابورسی نیز ۹۵ نماد با صف فروش به ارزش مجموع بیش از ۱۲۰۰ میلیارد تومان مواجه شدند. با این حال ارزش معاملات خرد سهام همچنان در سطوح بالاتر از ۲۷۰۰ میلیارد تومان قرار داشت. تعداد معامله سهام اما با افت حدود ۶۰ درصدی نسبت به معاملات آخرین روز هفته گذشته به ۲۹۶ دفعه معاملاتی رسید که از اواخر آبان تاکنون بی‌سابقه بود. دوره‌ای که به‌دلیل تشدید تنش‌های داخلی به‌واسطه افزایش نرخ بنزین، معامله‌گران به‌دلیل قطعی سراسری شبکه جهانی اینترنت به بسیاری از منابع اطلاعاتی داخلی و خارجی خود دسترسی نداشتند و از این رو محتاطانه به دادوستد سهام می‌پرداختند. به هر حال این ارزش معاملات نوید روزهای بهتری را برای بازار سهام می‌دهد و حفظ قدرت نقدشوندگی بازار در مقطع کنونی بهترین خبر برای اهالی بورسی خواهد بود که مانع بروز پدیده‌های هیجانی این‌چنینی و به استقبال رفتن بدترین سناریوهای ممکن توسط سرمایه‌گذاران بی‌تجربه خواهد بود.
حمایت بی‌سابقه حقوقی
روز گذشته شاهد ثبت رکورد جدیدی از مشارکت سهامداران عمده در سمت خرید سهام بودیم. به این ترتیب دیروز بیش از ۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون سهم به ارزش یک هزار و ۸۵۰ میلیارد تومان از پرتفوی معامله‌گران حقیقی به سبد سهام حقوقی‌ها افزوده شد. در این روز تنها پنج شرکت بورسی با خالص خرید حقیقی همراه شدند و در مابقی بازار شاهد حمایت تمام‌قد حقوقی‌ها بودیم.
در میان ۳۸ صنعت فعال بورسی هیچ صنعتی با خالص خرید حقیقی همراه نشد. همچنین دیروز بیشترین خالص خرید بازیگران حقوقی در سهام زیرمجموعه گروه محصولات شیمیایی رقم خورد. به این ترتیب دیروز ۳۴۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان از سبد سهام معامله‌گران خرد به پرتفوی حقوقی‌ها افزوده شد. پس از آن نیز بانکی‌ها با محوریت «وبملت» شاهد خالص تغییر مالکیت ۳۴۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومانی در مسیر حقیقی به حقوقی بودند. دیگر گروه‌های کالایی نیز دیروز مورد توجه معامله‌گران عمده بازار قرار گرفتند.
در میان شرکت‌های بورسی نیز نماد معاملاتی بانک ملت در اولویت خرید معامله‌گران عمده قرار گرفت. از این رو دیروز ۳۱۷ میلیون سهم «وبملت» به ارزش ۱۸۵ میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان در سمت حقیقی به حقوقی جابه‌جا شد. در «فولاد» نیز حقوقی‌ها خالص خریدی به میزان ۱۵۱ میلیارد و ۹۷۳ میلیون تومان را رقم زدند. سهام شرکت ملی مس ایران نیز دیروز مورد توجه بازیگران عمده بازار قرار گرفت. در این نماد معاملاتی روز گذشته بیش از ۱۲۹ میلیون سهم به ارزش ۸۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان از سبد سهام معامله‌گران خرد به پرتفوی حقوقی‌ها افزوده شد. در آن‌سوی بازار اما سهام شرکت ارتباطات سیار ایران شاهد خالص تغییر مالکیت ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان به سمت پرتفوی حقیقی‌ها بود. «کبافق»، «فسرب»، «دانا و «ثنوسا» دیگر سهامی بودند که در مجموع طی معاملات روز گذشته با خالص خرید ۲ میلیارد تومانی از سوی حقیقی‌ها همراه شدند.
نگاهی به ریز معاملات سهام
دیروز نماد معاملاتی شرکت‌های فولاد مبارکه اصفهان، صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس، ملی صنایع مس ایران، معدنی و صنعتی گل‌گهر و گروه مپنا بیشترین فشار را بر شاخص سهام تحمیل کردند. در این میان بیشترین ارزش دادوستدها در اختیار سهام شرکت‌های فولاد مبارکه اصفهان، بانک ملت، ملی صنایع مس ایران و سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی تامین قرار گرفت. همان‌طور که اشاره شد در این روز منفی تنها ۶ نماد معاملاتی شرکت‌های معادن بافق، نوش مازندران، صنایع سیمان دشتستان، فولاد آلیاژی ایران، نساجی بروجرد و سیمان سفید نی‌ریز با رشد قیمت همراه شدند.