تقریبا تمام بورسهای پیشرفته جهان دوطرفه هستند؛ این در حالی است که بورس اوراق بهادار تهران همواره بازاری یک‌طرفه بوده است. اما بازار یک‌طرفه به اعتقاد کارشناسان و تحلیلگران بورسی ایرادات زیادی دارد. پیمان مولوی، کارشناس بازار سرمایه، نیز چندی پیش به بخشی از این ایرادات در سرمقاله‌ای در «دنیای اقتصاد» اشاره و کاهش ارزش معاملات و افت نقدشوندگی در دوران رکود را یکی از ایرادات اساسی بازارهای یک‌طرفه عنوان کرده بود. به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که بازار در نقاط تعادلی ماندگار نیست و معمولا در روندهای خنثی راه نزولی را پیش می‌گیرد نیز همین موضوع است. به طور کلی بازار سرمایه در ایران از کمبود ابزارهای معامله رنج می‌برد. در این خصوص به‌‌رغم اقداماتی که تا کنون سازمان بورس در راستای بالابردن کیفیت و کارآیی انجام داده، اما در مقایسه با بورسهای جهانی، همواره خلأ برخی ابزارها احساس می‌شود. از سوی دیگر با وجود ایجاد ابزارهای جدید از سوی این سازمان، به دلیل عدم آشنایی سهامداران با این ابزارها، آن‌طور که باید در بازار سرمایه تاثیر مثبتی نداشته است.
با این وجود نمی‌توان از ایرادات بازار یک‌طرفه چشم پوشید. در بازار سهام فعلی کشور امکان کسب سود فقط از رشد قیمت سهام است. به این ترتیب که سهامدار پیش‌بینی می‌کند قیمت سهمی در آینده گران‌تر خواهد شد یا سهمی در حال حاضر ارزنده‌تر از قیمت فعلی است و آن را می‌خرند و چنانچه پیش‌بینی درست پیش برود سود می‌کنند. این در حالی است که در بورس بسیاری از کشورهای جهان و مخصوصا بورسهای پیشرفته، ابزاری به نام فروش استقراضی وجود دارد که به وسیله آن از نزول قیمت سهم هم می‌توان سود به دست آورد. البته معمولا فرآیند فروش استقراضی توسط کارگزاریها انجام می‌شود، به این صورت که حتما باید صاحبان سهام درخواست ارائه سهام برای فروش استقراضی را به کارگزاریها بدهند تا وارد وضعیت معاملاتی استقراضی شوند.
بازار دوطرفه در بورس باعث افزایش نقدشوندگی و در نهایت کارآیی بازار سهام خواهد شد، عرضه و تقاضا متعادل می‌شود، در روزهای صعودی بازار از افزایش هیجانی و بیش از حد قیمت‌ها جلوگیری می‌کند و در نتیجه مانع حبابی‌شدن سهام شرکت‌ها می‌شود. همچنین به معامله‌‌گران حرفهای بازار امکان می‌دهد تا از نتایج ارزیابی‌‌های خود در هر دو روند صعودی و نزولی بورس استفاده کنند و جایگاه تحلیل در بازار سهام ارتقا پیدا می‌کند. اما با تمام این مزایا بازار دوطرفه الزاماتی دارد که در حال حاضر در بورس ایران به نظر فراهم نمی‌آید. یکی از اساسی‌ترین نیازهای چنین بازاری اینترنت پرسرعت برای ثبت سفارشات در لحظه است. علاوه بر سرعت اینترنت که یک موضوع کلان است، الزام دوم ماهیت بازار سرمایه است. بورس ایران بازاری کم‌عمق با نقدینگی ناچیز است و این در حالی است که بازار دوطرفه به عمق زیاد و حجم نقدینگی بالا در بازار احتیاج دارد. از طرف دیگر موضوع شفافیت نیز از الزامات اساسی یک بازار دوطرفه است. اجرای یک بازار دوطرفه در حالتی ممکن است که شرکت‌های بورسی بالاترین میزان شفافیت را در ارائه اطلاعات خود به بورس داشته باشند.
با این وجود برخی از کارشناسان معتقدند اگرچه این بازار نسبت به بورس بعضی کشورها، بازار نوپایی است؛ اما ضرورتی ندارد که سال‌ها برای تحقق بازاری پویا صبر کنیم. می‌توان بدون تلاش برای اختراع مجدد چرخ، تنها از تجربه سایر کشورها در این زمینه استفاده کرد و با آزمون و خطای کمتری به سمت تحقق این موضوع حرکت کرد.
بازار دوطرفه ضروری اما کمی دور
حسن حسینیان، تحلیلگر بازار سهام، در این خصوص گفت: بازار دوطرفه در بورس کل دنیا اجرایی می‌شود اما برای اینکه در ایران اجرایی شود دو مشکل وجود دارد. یکی بحث زیرساخت است که فراهم آمدن آن زمان‌بر است و البته اقدامات لازم در این خصوص در حال انجام است. موضوع بعدی مساله آموزش عموم جامعه است. اگر بخواهیم نمونه‌ای از بازار دوطرفه را مثال بزنیم، می‌توانیم به بازار آپشن که بازاری دوطرفه است اشاره کنیم. هم می‌توان در آن فروش گرفت هم خرید، اما چیزی که در این بازار می‌بینیم این است که مردم در پوت آپشن زیاد فعال نیستند و عمومیت جامعه سهامداران زیاد با خالی‌فروشی آشنایی ندارند.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد ابتدا باید روی آموزش این موضوع کار شود و سپس این اقدامات اجرایی لازم صورت گیرد. اما باید تاکید کرد که بازار دوطرفه مزایای زیادی دارد. در حال حاضر جامعه سهامداری در زمان افت بازار از عدم کسب سود شاکی هستند، اما این موضوع را بازار دوطرفه می‌تواند پوشش دهد. با اجرای بازار دوطرفه سهامداران می‌توانند با توجه به تحلیلی که دارند از افت بازار نیز بهره‌مند شوند. حسینیان عنوان کرد: بعید می‌دانم که بازار در اوایل سال بعد دوطرفه شود، چرا که باید ابتدا تست‌های لازم در این خصوص انجام شود. اما بحث مهم‌تر در این خصوص مربوط به آموزش جامعه سهامداری است.
چون در حال حاضر نمونه کوچکی از این موضوع در بازار آپشن در حال اجراست، اما تاثیری در ارزش معاملات نداشته است؛ بنابراین آشنایی مردم با بازار دوطرفه هنوز در آن حد نیست که بتواند برای کلیت بازار سرمایه عمومیت پیدا کند یا قابل‌تسری باشد. این تحلیلگر بازار سرمایه در ادامه به اجرای پله‌ای بازار دوطرفه اشاره و عنوان کرد: برای آشنایی بیشتر و ایجاد آمادگی در سهامداران این راه‌حل هم مطرح است که فقط به سهامداران حرفهای مجوز معاملات داده شود و بعد به کلیت بازار این امکان داده شود، اما از دیگر سو این موضوع هم اگر اجرایی شود به نوعی می‌تواند غیرمنصفانه تلقی شود.
به طور کلی دوطرفه کردن بازار پروژه زمان‌بری است اما عملیاتی شدن آن در نهایت به نفع بازار سرمایه است. حسینیان تصریح کرد: آموزش به جامعه سهامداری باید توسط سازمان بورس و کارگزاریها به دلیل ارتباط مستقیم با سهامداران انجام شود. اینکه ابزارهای نوین مالی ما در سال‌های اخیر رشد داشته، اما ارزش معاملات آنچنان رشد نکرده به این دلیل است که عموم سهامداران با ابزارهای مشتقه آشنایی ندارند. ایجاد آشنایی در سهامداران و آموزش آنان موضوعی است که باید همزمان با رشد ابزارها انجام شود.
وی ادامه داد: در این خصوص تجربه‌های ناموفقی وجود داشته است. برای مثال در سال ۱۳۹۸ مجوز معاملاتی آنلاین به همه سهامداران داده شد. این اتفاق از یک سو عدالت معاملاتی محسوب می‌شد، اما از سوی دیگر باعث ایجاد مشکلاتی شد. به طوری که در انتهای سال ۹۸ و ابتدای ۹۹ شاهد رفتارهای هیجانی و تودهوار در معاملات بودیم و سطح معاملات از نظر کیفیت افت کرد. لذا چنانچه بدون در نظر گرفتن جوانب کار مجوز معاملات و خود معاملات دوطرفه گسترش پیدا کند، می‌تواند منجر به معاملات هیجانی و رفتارهای تودهوار شود./ دنیای اقتصاد