معرفی صنعت دوده
دوده صنعتی یا کربن‌بلک از احتراق ناقص هیدروکربن‌ها به دست می‌‌‌آید. احتراق ناقص، به معنای سوختن یک‌ماده بدون حضور اکسیژن کافی است. تاریخ استفاده از این ماده به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد، به‌طوری که چینی‌‌‌ها و هندی‌‌‌ها از آن به‌عنوان رنگ‌‌‌دانه در جوهر استفاده می‌‌‌کردند. از قرن شانزدهم میلادی با توسعه صنعت چاپ، کاربرد این ماده در جهان و به‌خصوص اروپا افزایش یافت. ظهور صنعت خودرو و نیاز به تایر و لاستیک، نیاز به این صنعت را به کلی وارد فاز متفاوتی کرد که تا امروز ادامه دارد. در حال حاضر عمده دوده صنعتی در دنیا و ایران با استفاده از روش کوره‌‌‌ای و به صورت ریزدانه در ابعاد 10 تا 500نانومتری تولید می‌شود. دوده در صنایع تایرسازی، پلیمر، باتری‌سازی، لوله‌سازی، جوهر چاپ و رنگ کاربرد دارد. هدف از به‌کارگیری این ماده در صنایع، به‌عنوان ماده فیلر (پرکن) برای بهبود خواص مواد مانند افزایش هدایت الکتریکی، محافظت در برابر سایش و پارگی، ازدیاد طول، نور و اشعه فرابنفش و خاصیت رنگ‌‌‌دهی مانند استفاده در جوهر چاپ است. معمولا در اکثر کشورها حدود 90درصد دوده تولیدی در صنایع تایرسازی و بقیه در سایر صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وضعیت صنعت دوده در ایران
در ایران چهار شرکت کربن ایران، صنعتی دوده‌فام، دوده صنعتی پارس و کربن سیمرغ، شرکت‌های اصلی سازنده دوده هستند که سه شرکت اول به صورت سهامی‌عام در بورس حضور دارند. ارزش بازار این صنعت 7هزار میلیارد تومان است که حدود 08/ 0درصد از ارزش بازار بورس و فرابورس ایران را تشکیل می‌دهد و جزو صنایع کوچک این بازار محسوب می‌شود، اما به‌واسطه نقشی که در میانه زنجیره تولید مابین فرآورده‌‌‌های نفتی و صنایعی مانند لاستیک‌سازی به خود اختصاص داده، حائز اهمیت است. ظرفیت اسمی تولید دوده کشور 166هزار تن و میزان تقاضا در داخل برای این محصول حدود 95هزار تن است. بنابراین فروش صادراتی در این صنعت اهمیت دارد و نرخ ارز در درآمد شرکت‌ها عامل مهمی محسوب می‌شود. عمده مقاصد صادراتی دوده ایران کشورهای هند، ترکیه و پاکستان و در رتبه بعدی امارات و اندونزی هستند. بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و وارد‌کننده جهانی دوده، چین است، در حالی که این کشور در سبد صادراتی شرکت‌های ایرانی سهم ناچیزی دارد.
دوده در گریدهای مختلفی تولید می‌شود که در دو دسته کلی دوده نرم و دوده سخت طبقه‌‌‌بندی می‌شوند. گریدهای نرم مانند N-220، N-234، N326 و N-330 و گریدهای سخت مانند N-550 و N-660 هریک خواص مکانیکی متفاوت و همچنین کاربردهای متفاوتی دارند (نام‌گذاری گریدها بر اساس استاندارد ASTM صورت می‌گیرد). معمولا نرخ فروش شرکت‌ها چه داخلی و چه صادراتی، به شکل میانگینی از نرخ فروش انواع دوده‌‌‌ها محاسبه می‌شود. مواد اولیه شامل روغن‌های اکستراکت (فورفورال) از شرکت‌های تصفیه روغن‌موتور، روغن قطران زغال‌‌‌سنگ از شرکت تصفیه قطران و روغن CFO از پتروشیمی‌‌‌های دارنده واحد الفین است. این مواد، عمدتا از طریق بورس‌انرژی یا خرید مستقیم تامین می‌شوند. روغن اکستراکت به‌عنوان مهم‌ترین ماده اولیه، یک‌محصول فرعی شرکت‌های تصفیه روغن‌موتور مانند نفت‌پارس و نفت سپاهان است. شایان ذکر است که ماده اولیه همین روغن اکستراکت، انواع لوبکات بوده که تولیدکنندگان روانکار این ماده را از شرکت‌های پالایشگاهی تامین می‌کنند. قیمت فورفورال اکستراکت هرماه پس از تعیین قیمت لوبکات توسط شرکت ملی پالایش و پخش، بر مبنای 80 تا 95درصد قیمت لوبکات توسط انجمن روغن‌سازان تعیین می‌شود. قیمت لوبکات نیز وابسته به قیمت نفت خام و نرخ دلار است.
روغن اکستراکت: 85 درصد از بهای تمام‌شده
در رویکرد سرمایه‌گذاری نسبت به یک صنعت، با توجه به تنوع صنایع در گام اول روش‌های تخمین سریع بسیار کارآیی دارند. تحلیلگران برای تخمین سریع سودآوری همواره به دنبال روش‌هایی هستند که در عین سریع بودن، دارای حداکثر جامعیت و صحت باشد. با رجوع به صورت‌های مالی پنج‌ساله سه‌شرکت عضو بازار سرمایه، مشاهده می‌شود که بهای تمام‌شده به طور میانگین 75درصد مبلغ فروش است.
از سوی دیگر روغن اکستراکت به‌عنوان مهم‌ترین ماده اولیه مستقیم، 85درصد از بهای تمام‌شده را تشکیل می‌دهد و نسبت آن به درآمد فروش برابر 65درصد در بازه زمانی پنج‌سال اخیر است. از آنجا که لوبکات، روغن اکستراکت و دوده به‌ترتیب در زنجیره تولید قرار دارند، بنابراین روند قیمتی این سه‌محصول و مشاهده تغییرات آنها نسبت به یکدیگر یک راه خوب برای ارزیابی سودآوری صنعت است. نرخ دوده صادراتی و داخلی از گزارش‌های ماهانه دوده‌سازان، روغن اکستراکت از گزارش تولیدکنندگان روانکار مانند ایرانول و سپاهان و لوبکات سبک و سنگین از فروش پالایشگاه‌ها قابل دسترسی است. همچنین نسبت نرخ دوده داخلی و صادراتی به روغن اکستراکت به‌عنوان ماده مستقیم تولید دوده، یک‌نسبت حیاتی در این صنعت است. این نسبت اگر به طور ماهانه رصد شود، در پیش‌بینی حاشیه سود ناخالص فصلی صنعت کاربرد دارد. این نسبت از شهریورماه گذشته روند کاهشی را در پیش گرفته؛ اما در دوماه اخیر روند آن صعودی شده است.
وضعیت سودسازی در 1402 چگونه است؟
در مفروضات تحلیل، از آنجا که هر سه شرکت کمابیش سبد مشابهی از انواع گریدهای دوده را عرضه می‌کنند، نرخ ثابتی را برای همگی فرض کردیم. براساس سابقه نرخ‌های محصول و ماده اولیه و روند فعلی آن که مورد بحث قرار گرفت، در مفروضات ما نرخ دوده صادراتی برابر با 86/ 0درصد نرخ محصول داخلی، نرخ دوده داخلی معادل 8/ 2برابر نرخ روغن اکستراکت و نرخ روغن اکستراکت معادل 9/ 0 نرخ لوبکات سبک منظور شد. از آنجا که «شکربن» مالک 53درصد سهام صنایع لاستیکی سهند و 43درصد سهام دوده صنعتی پارس است، سود 1401 این دو شرکت به‌عنوان درآمد غیر‌عملیاتی به سود «شکربن» اضافه می‌شود. در گزارش چهارماه نخست 1402 نسبت به مدت مشابه سال 1401، «شکربن» و «شدوص» در مبلغ فروش افزایشی به ترتیب برابر 30درصد و 25درصد داشتند و «شصدف» در مبلغ فروش کاهش 38درصدی را تجربه کرده است. نتایج بررسی نشان می‌دهد که به لحاظ بنیادی و افت نسبت قیمت به سودآوری به ترتیب «شکربن» و «شدوص» قرار می‌‌‌گیرند. ضمن اینکه «شصدف» افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی را در دست اقدام دارد که می‌‌‌تواند برای بازار جالب توجه باشد. تاثیر میانگین نرخ دلار در سال 1402 بر سودآوری شرکت بررسی شده است.
جمع‌بندی
با توجه به مازاد تولید داخلی نسبت به مصرف داخلی، صنعت بسیار وابسته به صادرات است. بنابراین هرگونه رونق اقتصاد جهانی، کاهش ریسک سیاسی و تحریم و سهولت در صادرات به نفع این صنعت ارزیابی می‌شود. نوسانات نرخ جهانی نفت و نرخ ارز تغییرات شدیدی در بهای تمام‌شده در این صنعت وارد می‌کند که باید رصد شود. همچنین رصد تغییرات قیمت مواد اولیه به‌خصوص لوبکات و روغن اکستراکت در کنار نرخ دوده و تغییرات آنها نسبت به یکدیگر برای بررسی دقیق‌‌‌تر صنعت دوده مفید است. علاوه بر این، دوده صنعتی به‌عنوان یکی از مواد اولیه مهم در صنعت لاستیک و تایرسازی، به لحاظ قیمتی معمولا بین 15 تا 20درصد مبلغ مواد اولیه و بیش از 25درصد وزن لاستیک را تشکیل می‌دهد. بنابراین شناخت این صنعت می‌‌‌تواند به تصمیم‌گیری بهتر در خصوص صنعت تایرسازی نیز کمک کند.